Fez

Najstarsze z miast imperium – Fez (arab. Fás) – to serce kultury muzułmańskiej w Maroku. Założone wkrótce po wkroczeniu Arabów na tereny Afryki Północnej i Hiszpanii, stało się religijnym i kulturalnym centrum kraju. Nawet gdy nie było stolicą, nie przestawało się liczyć i było uważane za jeden z głównych ośrodków Północy.
Wszystkie wielkie dynastie zostawiły tu po sobie ślad. W najwcześniejszym okresie Fez zamieszkiwali muzułmanie przybyli z Hiszpanii, potem dołączyli do nich Arabowie ze wschodu. Pomimo napływu Berberów z głębi lądu, miasto ma wyraźnie arabską tożsamość. Fez niemal od początku istnienia był bastionem muzułmańskiej ortodoksji.
Fassi, czyli mieszkańcy Fezu, są świadomi swojej pozycji. Tutejsza społeczność jest barometrem nastrojów całego kraju: marokański ruch niepodległościowy narodził się właśnie tutaj, a wszelkie strajki i protesty zwykle tutaj mają najbardziej burzliwy charakter.
Z medyną Fes el-Bali (Stary Fez) w świecie arabskim mogą współzawodniczyć tylko Marrakesz, Kair i Damaszek. Wśród wąskich, krętych uliczek i krytych bazarów chowa się wiele warsztatów, farbiarni, garbarni, restauracji, targowisk z mięsem, owocami i jarzynami, meczetów i medres. Całość otaczają wspaniałe mury i bramy. W przeciwieństwie do innych średniowiecznych miast, Stary Fez nie "wyszedł" poza swoje dawne granice.
Niestety, poważnym problemem jest przeludnienie. Niedawno medyna została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, a Bank Światowy udzielił miastu pożyczki w wysokości 75 mln $ na odrestaurowanie starej części, utylizację odpadów i usprawnienie ruchu ulicznego.
Ville nouvelle jest przeciwieństwem Starego Fezu. Rzędy kawiarni ciągną się przy ulicach, a popijając kawę i obserwując przechodniów na Blvd Mohammed V, można się poczuć jak w południowej Francji. Młodzi mieszkańcy Fezu odrzucają zwyczaje rodziców, identyfikując się z modą napływającą z Zachodu. Wielu jest jednak bezrobotnych i na przedmieściachville nouvelle pod przykrywką elegancji skrywa się nierzadko smutek i nędza.
Początkowo było to niewielkie berberyjskie miasteczko, którego losy odmieniło osiedlenie się na wschodnim brzegu rzeki Fez ośmiu tysięcy rodzin zbiegłych z Al-Andalus, jak Arabowie nazywali Hiszpanię. Później dołączyli do nich arabscy osadnicy z Kairuanu (obecnie w Tunezji). rzybysze postawili domy na zachodnim brzegu, zakładając w ten sposób dzielnicę Karawijjin (fr. Kairaouine). Ich religia i dziedzictwo kulturowo- artystyczne stały się źródłem przyszłej potęgi osady. Spadkobiercy Idrisa II podzielili królestwo, ale Fez nadal cieszył się dobrobytem, aż do X w., kiedy na miasto wycieńczone wojną domową i głodem napadły plemiona Berberów. Chaos panował aż do przybycia w 1070 r. Almorawidów, którzy uczynili Fez drugim po Marrakeszu znaczącym miastem kraju.
W 1154 r. musieli ustąpić pola Almohadom, którzy rozpoczęli rządy od zniszczenia murów miejskich, ale gdy tylko upewnili się co do lojalności jego mieszkańców, odbudowali je (duża część zachowanych fortyfikacji to właśnie ich dzieło). Choć stolicą imperium (rozciągającego się od Hiszpanii po Senegal) pozostał Marrakesz, Fez – na skrzyżowaniu dróg handlowych, opromieniony sławą meczetu El Karawijjin i uniwersytetu – stał się najgłośniejszym ośrodkiem nauki i kultury. Przywództwo polityczne odzyskał znacznie później, wraz z nastaniem w 1250 r. dynastii Merynidów, słynnych z ufundowania wspaniałych medres.
Drugi sułtan Merynidów, Abu Jusuf Jakub (1258–1286), niepewny lojalności podbitego miasta, zbudował obok nowe, otoczone osobnymi murami – Fes el-Dżdid, czyli Nowy Fez, w którym stacjonowały wierne mu wojska, złożone z syryjskich i chrześcijańskich najemników. W XIV w. ludność żydowska została przesiedlona ze starego do nowego miasta. W ten sposób w Maroku stworzono pierwszą żydowską dzielnicę, czyli mellah. Kilka żydowskich rodzin mieszkało w Fezie jeszcze w XX stuleciu, ale do dziś pozostali nieliczni.
Po upadku Merynidów o panowanie zaczęli walczyć Saadyci (Hasanidzi) i mający poparcie Fezu Wattasydzi. W 1664 r. na scenie politycznej pojawili się Alawici. Upadek władzy centralnej i wzrost wpływów europejskich w XIX w. przyczyniły się do zrównania statusu Fezu i Marrakeszu.
Kiedy 30 marca 1912 roku podpisano traktat wprowadzający francusko-hiszpański protektorat, nie trzeba było czekać nawet trzech tygodni, by Fez powstał zbrojnie przeciwko nowym rządom. Francuzi rychło przenieśli stolicę do Rabatu.
Feski okręg wyborczy nadal stanowi siłę, której nie można lekceważyć. Tutaj powstała partia Istiklal Allala al-Fassiego, silne były również nastroje antyfrancuskie. W latach 80. XX w. Fez stał się widownią zamieszek i strajków.
Fez składa się z trzech części: Fes el-Bali (Stary Fez), Fes el-Dżdid (Nowy Fez)i ville nouvelle. Pierwsze dwie składają się na medynę, ostatnia stanowi zbudowane przez Francuzów w 1916 r. centrum administracyjne.
Stary Fez – pierwotna medyna – jest najbardziej interesujący dla turystów. Mury otaczają niewiarygodną gmatwaninę krętych uliczek, ślepych zaułków i placów targowych. Odnalezienie właściwej drogi, przynajmniej na początku zwiedzania, bywa bardzo trudne, można jednak wynająć przewodnika.
Warto zwrócić uwagę na wspaniałe bramy w murach obronnych, zwłaszcza Bab el-Mahruk, Bab Guissa i Bab Bu Dżelud, stanowiącą główne wejście do medyny (w jej południowo-zachodniej części). Podczas pobytu w Fezie często się przez nią przechodzi, ponieważ w tej okolicy skupia się wiele tanich pensjonatów.
Obok Starego Fezu leży mniej interesujące miasto Merynidów – Nowy Fez, z żydowską dzielnicą (mellah) oraz pałacem królewskim (Dar el-Makhzen). Także i tu można znaleźć kilka hoteli.
Ville nouvelle – na południowy zachód od Nowego Fezu – została zbudowana w typowym francuskim stylu kolonialnym, z szerokimi, wysadzanymi drzewami bulwarami, licznymi placami i parkami. Tu skupiają się wszystkie droższe i przyzwoitsze hotele, a także poczta, banki i dworzec kolejowy.